એક જમાનો હતો કે જ્યારે ડોક્ટર હમેશા દર્દીને કહેતાં કે હવાફેરની જરૂર છે, શમ્મી કપૂર ફેમ જૂની ફિલ્મમાં હીરો હીરોઇન હવાફેર કરવામાં કાશ્મીર કે પેરીસ પહોંચી જતાં. આજકાલ ડોક્ટર આ સલાહ આપતા નથી, કદાચ હવાફેર કરતાં દવાઓ વધુ અક્સીર હશે.
કોરોના યુગમાં વાતાવરણ બદલવાથી જૂના વિચારોમાંથી કામચલાઉ મુક્તિ મળે અને થોડો સમય માટે પણ નવા વિચારો મળે. આપણે આ જ્ઞાનની કદાચ જરૂર નથી પણ ગાંધીને સવિનય સત્યાગ્રહ શીખવનાર હેનરી ડેવિડ થોરોને હવાફેર અને કુદરત સ્પર્શી ગયાં હતાં.હેનરી ડેવિડ થોરો મૂળ અમેરિકન પણ ભારતીય સાહિત્યનો અભ્યાસુ. ફિલોસોફર થોરો વર્ષ 1845માં એકાંતવાસ ગાળવા અમેરિકાના વોલ્ડન સરોવર ટૂંકા ગાળા માટે નિવાસ કરવા ગયા હતા.
થોરો એટલું જ જાણવા માંગતા હતા કે જ્યારે આપણે મૃત્યુ પામવાના હોઇએ ત્યારે મૃત્યુનું જ્ઞાન હોવું તો જરૂરી છે, જિંદગી જીવ્યાની ભવ્ય પળો પણ સાથે હોવી જોઈએ.
ઘરમાં લેપટોપ પર ફિલ્મ જોતી વેળાએ કોઇ બોલાવે તો ફિલ્મ રોકી દઇએ, લાઇફને ય કોઈ પોકારતું હોય તો કોરોના વેકેશનની જેમ પોઝ કરવી જરૂરી છે. બસ, લાઇફને પોઝ કરવા માટે થોરો વોલ્ડન લેક પર સામાન્ય જરૂરિયાત સાથે નીકળી ગયા. જાતે જ વોલ્ડન સરોવર પર નાની ઝૂંપડી બનાવીને તેમાં બે વર્ષ, બે મહિના અને બે દિવસ એકાંત નિવાસ કર્યું.
થોડી ચોપડીઓ, થોડી જરૂરિયાત અને નોટબુક સાથે શરૂ થઇ અનેરી યાત્રા.
તિર્થ સ્થાન પર તો ટોળે ટોળા જાય પણ આ તો પોતે જ બનાવેલું તીર્થ….. પોતાની મસ્તી, પોતાની દુનિયા. રોજ કરવાનું શું? પોતાના જ તિર્થમાં રોજ થતી કુદરતની ચહલપહલ નિસ્પૃહભાવે જોવાની… બસ કુદરતનો ખેલ ચૂપચાપ નિરખવાનો…
દરેક સિઝનમાં બદલાતા કુદરતના રંગોને સ્થિતપ્રજ્ઞ થઈને જોવાના…જંગલમાં ભટકવાનું. કદાચ કોઇ મુલાકાતી મળવા આવે તો ત્રણ ખુરશી રાખેલી…
દિવસમાં રખડવાનું, મુલાકાતી કાર્ડ મૂકીને રાહ જોઇને જતાં પણ રહે.. થોરો કુદરતની મોજ અને વૈવિધ્યતાને માણે અને આડત્રીસ નોટ ભરીને વૈવિધ્યતા લખી.
વોલ્ડન લેક પરથી પરત આવ્યાના દશ વર્ષ પછી થોરોની લખેલી નોટ્સને પુસ્તક સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું, થોરોની ભાષામાં કહીએ તો એ વોલ્ડન કરતાં માનવજાતને જ્ઞાન આપતો પવિત્ર ગંગાકિનારો વધુ લાગતો હતો.
થોરોની નોટ્સ વોલ્ડન નામથી પુસ્તક પ્રકાશિત થયા બાદ દુનિયાની મોટાભાગની ભાષામાં ટ્રાન્સલેટ થઇ છે. આમ તો અઢાર પ્રકરણમાં લખાયેલું આ પુસ્તક ભગવદ્દ ગીતાની જેમ કુદરતના પાઠ શીખવે છે.
ભગવદ્દ ગીતા હોય કે વોલ્ડન, લોકપ્રિય એટલા માટે છે કે આ પુસ્તકો સ્વઅનુભવમાંથી લખાયા છે. તેમાં કોઈ આસમાની સ્ટોરી નથી પણ મારા તમારા જીવનમાં બનતી ઘટનાઓને અનુભવીને લખી છે.
થોરોના આ અઢાર પ્રકરણના પુસ્તકમાં અર્થતંત્રથી માંડીને ભારતીય ચિંતનની સમીક્ષા કરી છે. કલાકો સુધી થોરો એકાંતમાં બસ કુદરતને નીરખ્યા કરતાં, પાંદડાઓનો અવાજ, પક્ષીઓનો કલરવ, દેડકાંના અવાજ, સરોવરમાંથી આવતો પાણીનો અવાજ….આ બધા અવાજો સાથે અદભૂત અવાજ એટલે મૌનનો નાદ….
થોરો માનતા કે સત્યની શોધ કુદરતના સાનિધ્યમાં કરી શકાય. વોલ્ડનના નિવાસ દરમિયાન પુસ્તકમાં ધ્વનિ પર પણ એક પ્રકરણ લખી નાખ્યું છે.
પાછું અવાજની વાત કરતાં ખાલી અને ખોખલી વાતો નહીં પણ બિઝનેસ કરવા માટે હિંમત જોઈએ, એ માટે તમારો અવાજ હોવો જોઈએ એ પણ લખવાનું…
શિયાળામાં વોલ્ડન સરોવર કિનારે હોવા છતા પાણી જ ન મળે, બધે દોઢ બે ફૂટના બરફ….થોરો લખે છે કે પાણી શોધવા સવારે કુહાડી સાથે રાખીને નીકળુ અને જ્યાં ઓછો બરફ હોય ત્યાં બરફ તોડું… તોડેલા બરફ નીચે માછલી જોવા મળે તો એવું લાગે કે હું માછલીના ડ્રોઈંગ રુમમાં ફરી રહ્યો છું….
અહીંથી સવાર સવારમાં નવી બનેલી માછલી નામના મિત્રો સાથે દોસ્તી શરૂ થતી. સુસંસ્કૃત ઘરોમાં જોવા મળે તેવી ‘હાશશશ’ નામની અદ્ભુત શાંતિ આ માછલીઓના નિવાસસ્થાને હશે એવું થોરો માનતા.
વરાહ અવતારની જેમ થોરો કહી દે કે પર્ચ માછલી જીવડાં ખાય, પિક્રેલ માછલી પર્ચને ખાય અને માછીમાર પિક્રેલ માછલી પકડે….યહી હૈ જિંદગી….
આપણા માટે સૌથી અગત્યની વાત, કોઈ ખાસ સાધનો વિના થોરોએ સરોવરને સતત નિરિક્ષણ કરીને સરોવરની ઉંડાઇ શોધી કાઢી. થોરોના મતે વોલ્ડન સરોવર વધુમાં વધુ એકસો બે ફૂટ ઉંડુ છે….. આ નિરિક્ષણના અંતે મજાની વાત લખી છે કે માણસજાત નિરિક્ષણ કરવાનો અભ્યાસ કરવાનું છોડી દીધો છે, બાકી પ્રકૃતિના તમામ સત્યની ઉંડાઇ શોધી શકાય.
થોરો બહુ સરળ વાત કહે છે કે વરસાદ પછી રસ્તામાં પડેલાં ગંદા ખાબોચિયા કોઇ માપવા જતું નથી પણ માત્ર દૂરથી જોવાથી જ ખબર પડી જાય છે કે કેટલું ઉંડાઇવાળું હશે….આપણે ખાબોચિયાં પરથી વાહન લઇ જઇએ છીએ તો ઘણીવાર સાઇડ પરથી… આ કળા આપણે ક્યાંથી શીખ્યા? ઓબ્ઝર્વેશનમાંથી…
બસ સરોવરોની ઉઁડાઇ માપવી હોય તો સેમ ટુ સેમ ફોર્મ્યુલા… પણ સવાલ નજરને કેળવવાનો છે.
થોરો જંગલના અનુભવમાં બહુ મહત્વની વાત કહે છે કે માણસ પાસે પોતાના માટે સમય જ નથી, સાચી વાત તો એ છે કે, કોરોના જેવા વેકેશનમાં પણ પોતાના માટે સમય આપવાની દાનત નથી. એ જે ખાય છે એનો એને સ્વાદ જ ખબર નથી, એ જે જુએ છે એમાં કે એ જે સાંભળે છે એમાં કોઈ જાતનો રોમાંચ જ અનુભવતો નથી. મહદઅંશે ઇન્દ્રિયો ખતમ કરતો જાય છે, એટલે જ ખાઉધરો બને છે પણ સ્વાદ સમજી શક્તો નથી.
થોરોના મતે ભારતીય સંસ્કૃતિએ તો કેવી રીતે ખાવું, પીવું કે સંભોગ કરવો તે પણ શીખવ્યું છે. જે જીવનમાં તુચ્છ ગણવામાં આવ્યું છે તે તમને ઉચ્ચતર સ્વરૂપ પર લઈ જઇ શકે છે.
જિંદગીમાં કોઈ વસ્તુ નકામી નથી, નકામું બતાવીને છટકી જવાની દાનત બદલવાની જરૂર છે.
થોરો અંતે લખે છે કે, સરોવર કિનારે વિશાળ જ્ઞાન મળ્યું. એનો અર્થ એવો નહીં કે બાકીનું જીવન સરોવર પર જ પૂરું કરવું. દરેક કાર્યની સમયમર્યાદા તો હોવી જોઈએ, સતત નવસર્જન તો ચાલવું જ જોઈએ.
મને જે પ્રાપ્ત થયું છે તેના પરથી મારું જીવન ઉત્તમ કરવાનું છે, નહીં કે સતત સરોવર પર બેસી રહેવાનું….
આ સમજવું આપણા માટે થોડું મુશ્કેલ છે. એકવાર સંસાર છોડીને નર્મદા કિનારા કે હિમાલય પર ગયેલો સાધુ મહારાજ થોડી સમજ કેળવીને સમાજમાં પરત આવે તો તેનો સ્વીકાર કરી શકાય. કશું કાયમી રાખવું જરૂરી નથી.
સાધુને સંસારમાં પાછા આવવાને પાપ ન ગણવું જોઈએ, એની કેપેસીટી મુજબ એને જ્ઞાન મેળવ્યું. ઈનફ ઈઝ ઇનફ….. જો વ્યક્તિ ને લાગે કે હવે પરત…ભલેને ઇશ્વરના દર્શન પણ થયા હોય તો પણ પરત આવવા માંગે તો આપણે તેનું સ્વાગત કરવું જોઈએ.
નર્મદા પ્રદક્ષિણા જેવા સન્યાસી જીવનની જેમ ટેમ્પરરી સાધુજીવનની ધર્મની દ્રષ્ટિએ પરવાનગી હોવી જોઈએ…..જો થોરો જેવા વિશ્વ નાગરિક બનાવવા હોય તો…Deval Shastri🌹